[ Pobierz całość w formacie PDF ]
który w marcu 1945 r. został aresztowany przez MWD-MGB89. Nie sposób w tym
87
S. Mianowski, Zwiat, który odszedł. Wspomnienia Wilnianina 1895-1945, Warsza-
wa 1995, s. 214.
88
Literatura Polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. zbiorowa, t. I, litery A-M,
Warszawa 1976, s. 120.
89
P. Niwiński, Wileński Okręg AK& , op. cit., s. 89. Mjr Stanisław Heilman ps.
Tomasz , Wileńczuk mężnie przetrwał okrutne śledztwo w MWD w Wilnie i dał w ten
sposób czas swemu następcy na ewakuację siatki wileńskiej do Polski. Po skazaniu
Organizacja i funkcjonowanie podziemnego wymiaru sprawiedliwości... 83
miejscu przejść zdawkowo wobec tej informacji. Szary , czyli por. Henryk Za-
krzewski, był wcześniej oficerem sądowym Szefostwa Służby Sprawiedliwości
w Polu i przewodniczÄ…cym sÄ…du polowego 3. Brygady AK. W okresie tzw. Polski
Lubelskiej, lub jeszcze wcześniej, przeszedł na stronę komunistów. Nie był to
zresztą odosobniony przypadek zdrady dokonanej przez oficera wileńskiej temidy.
Oprócz Szarego i Kurata zgładzonego za współpracę z Gestapo na początku
okupacji niemieckiej, odnotowano zrzeczenie się narodowości polskiej przez kpt.-
aud. rez. Tadeusza Mitraszewskiego, za co został skazany przez podziemny CSS na
karę hańbiącą90.
Po stracie mjra Heilmana, dowództwo konspiracji wileńskiej objął jako ostat-
ni już komendant okręgu mjr Antoni Olechnowicz Pohorecki 91. Był on jednym
z najbardziej doświadczonych i wytrwałych oficerów Wileńskiego Okręgu ZWZ
AK. Jego zasługą było ewakuowanie pozostałości siatki wileńskiej do Polski, co
niewątpliwie uchroniło kilkuset oficerów i żołnierzy poakowskiego podziemia
przed kolejną falą aresztowań, tortur i represji. W ten sposób, poza zasięgiem
MWD-MGB ze składu orzekającego WSS i CSS z okresu okupacji niemieckiej
pozostali jedynie por. Wiktor Kuczyński Wiktor oraz ppor. Jan Radwański
Rawicz . Pierwszy z nich przedarł się do Polski wraz z mjr. Antonim Olechnowi-
czem i wziął udział w epopei Mobilizacyjnego Wileńskiego Okręgu AK na zie-
miach polskich, gdzie wykonywał zadania stricto kontrwywiadowcze. Z pewnością
pomagał Pohoreckiemu w podejmowaniu decyzji likwidacyjnych po faktycznym
wyrokiem trójki na karę 10 lat łagru zginął w Workucie. Zob. H. Sipowicz-Bogowski,
Zladami epopei wileńskiej, Aódz 1994, s. 187.
90
Kpt-aud. rez. T. Mitraszewski po powrocie z obozu internowanych na Litwie nie
był członkiem konspiracji wileńskiej.
91
Ppłk dypl. Antoni Olechnowicz ps. Meteor , Pohorecki uczestniczył w konspi-
racji wileńskiej od jesieni 1939 r. Kierował m.in. pionem wojskowym Komisariatu Rządu.
Od lipca 1941 r. do grudnia 1942 r. był komendantem podziemnego garnizonu m. Wilno.
W operacji Ostra Brama mianowany dowódcą Zgrupowania nr 1, a po aresztowaniu mjr.
S. Heilmana ostatni komendant poakowskich struktur wojskowych na Wileńszczyznie.
W 1945 r. podjął decyzję o ewakuacji do Polski resztek siatki wileńskiej. Od marca 1945 r.
organizator i komendant Mobilizacyjnego Wileńskiego Okręgu AK. Od września 1939 r.
szczęśliwie unikał uwięzienia, przy czym, to na nim spoczywał obowiązek odtwarzania
rozbitych struktur konspiracji po kolejnych falach aresztowań. W końcu czerwca 1948 r.
aresztowany przez MBP. Po ciężkim śledztwie wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego
w Warszawie z 2.11.1950 r. skazany 5-krotnie na karę śmierci (przewodniczący składu
orzekającego ppłk. M. Widaj). Wyrok wykonano 8.02.1951 r. w lochach więzienia
mokotowskiego w Warszawie. Miejsce pochówku nieznane.
84 LESZEK KANIA
rozbiciu wileńskiego WSS92. Drugi z prawników pozostał jeszcze jakiś czas
w Wilnie, gdzie bezskutecznie próbował wydostać z sowieckich katowni areszto-
wanych żołnierzy podziemia93. Po kolejnej fali aresztowań Rawicz ostatecznie
stracił kontakt z kierownictwem podziemia i zaprzestał działalności konspiracyjnej.
Wileńska podziemna temida przeszła do historii.
Organisation and functioning of the underground
system of justice in the Vilnius Region during World
War II (1940-1945)
S u m m a r y
The article discusses the organisation and functioning of military and civil
criminal courts in the Vilnius Region during World War II. The structures of
the Polish Underground State in the Vilnius Region formed special military
and civil courts. Their legal framework was determined by the Polish
government in exile. Underground jurisdiction primarily involved young
lawyers from Vilnius. After the Red Army had conquered the area, the
Home Army structures of the Vilnius District disintegrated and the Military
Special Court stopped its activity in the autumn of 1944. Death sentences
executed till spring 1945 were concerned with collaboration with the Soviet
security service. After disbanding the Home Army, the Vilnius ring was
evacuated to central Poland, yet the Military Special Court was never reac-
tivated due to absence of specialist lawyers and increasingly adverse condi-
tions for underground activity.
92
P. Rokicki kwestionuje działalność por. W. Kuczyńskiego w WSS Wileńskiego
Okręgu AK.
93
P. Niwiński, Okręg Wileński AK& , op. cit., s. 52-53.
Organizacja i funkcjonowanie podziemnego wymiaru sprawiedliwości... 85
Organisation und Tätigkeit der Untergrundjustiz im Raum Wilna
in der Zeit des 2. Weltkrieges (1940-1945)
Z u s a m m e n f a s s u n g
In dem Aufsatz wurde die Organisation und die Tätigkeit der Militär- und Zivil-
strafgerichte in der Zeit des 2. Weltkrieges im Raum Wilna geschildert. Die Mili-
tär- und Zivilsondergerichte wurden durch die Untergrundstrukturen des Polni-
schen Untergrundstaates im Raum Wilna ins Leben gerufen. Die rechtlichen Rah-
men der Tätigkeit dieser Gerichte wurden durch die polnische Exilregierung be-
stimmt. An der Tätigkeit der Untergrundgerichtsbarkeit waren junge Juristen für
Zivilsachen und Rechtsanwälte aus Wilna beteiligt. Nach dem Einmarsch der Ro-
ten Armee gingen die Strukturen des Wilna-Bezirks der Polnischen Heimatarmee
in Brüche und das Militärsondergericht beendete im Herbst 1944 seine Tätigkeit.
Die Todesurteile, die bis Frühling 1945 vollstreckt waren, ergingen wegen Kolla-
boration mit sowjetischem Sicherheitsdienst. Nach der Auflösung der Polnischen
Heimatarmee wurde das Wilna-Netz nach Zentralpolen evakuiert, das Militärson-
dergericht wurde jedoch nicht wiederaufgebaut, da entsprechende Spezialisten
fehlten und die Bedingungen für die Konspiration immer schlechter waren.
86 LESZEK KANIA
[ Pobierz całość w formacie PDF ]